Sztuczna inteligencja pomaga odczytać reformatora

Od dokładnie 60 lat pracownicy Instytutu Historii Szwajcarskiej Reformacji zajmują się edycją obszernej spuścizny korespondencyjnej jednego z najważniejszych, choć często niedocenianych przedstawicieli szwajcarskiej reformacji, Heinricha Bullingera (1504-1575). Reformator ten, często redukowany do roli „następcy Ulryka Zwingliego w Zurychu”, był jednym z najaktywniejszych i i wybitniejszych teologów swoich czasów, którego twórczość do dziś kształtuje reformowaną teologię, a poprzez to tożsamość Kościołów ewangelicko-reformowanych.

Bullinger był również tytanem korespondencji – zachowało się aż 12 tysięcy listów (10 tys. autorstwa Bullingera, a 2 tys. skierowanych do niego), które niedawno doczekały się nowoczesnego narzędzia, pozwalającego na rozszyfrowanie pisma autora w ciągu sekund, a następnie transkrypcji i przetłumaczenia danego listu. 

Przed czterema laty badacze spuścizny Bullingera nawiązali współpracę z Instytutem Lingwistyki Komputerowej Uniwersytetu Zuryskiego. Dzięki zastosowaniu technologii, bazującej na sztucznej inteligencji rozpoznającej odręczne pismo XVI-wiecznych autorów udało się uzyskać cyfrową wersję listów Bullingera. Na platformie „Bullinger – digital” do odczytania jest już ponad 11 tys. tekstów. Program wciąż jest ulepszany, a pojawiające się błędy transkrypcji i translacji sukcesywnie eliminowane. AI pozwala także na zrekonstruowanie zaginionych listów, do których odwołuje się autor, a także na wygenerowanie przy niektórych listach skrótów obszernych tekstów.

Oryginalne teksty napisane są w szwajcarskim wariancie języka niemieckiego używanego w Zurychu 500 lat temu oraz po łacinie. Teksty łacińskie można za pomocą aplikacji Uniwersytetu Zuryskiego przetłumaczyć w mgnieniu oka na współczesny język niemiecki. Nie jest to wciąż tłumaczenie doskonałe, ale pozwala na zrozumienie korespondencji.

Po edycji dostępnych listów projekt będzie kontynuowany, gdyż autorzy planują jego drugą część, a mianowicie merytoryczne opracowanie korespondencji Bullingera.

Bullinger nieustannie piszący

Przez 70 lat swojego życia Bullinger korespondował z ponad tysiącem osób w całej Europie, w tym z Janem Łaskim, polskim reformatorem, który odpowiedzialny był za reformację we wschodniej Fryzji, a także opiekował się protestanckimi emigrantami z Europy w Londynie.

I tak np. po wpisaniu hasła Johannes a Lasco można odnaleźć listy do Bullingera do polskiego reformatora, w tym m. in. tekst z 24 czerwca 1558 roku, w którym zuryski reformator tytułuje Jana Łaskiego „najczcigodniejszym i ukochanym bratem”.

List rysuje ciekawą panoramę intensywnych kontaktów między czołowymi reformatorami, zarówno z obozu wittenberskiego, jak i szwajcarskiego, a ponadto informuje o prześladowaniach protestantów we Francji i zawiera ostrzeżenia, dotyczące środków ostrożności w związku z pojawiającymi się fałszywymi kurierami. W liście pojawia się także postać Fausta Socyna, Filipa Melanchtona, Teodora Bezy czy Jana Kalwina. Są również odniesienia do kontrowersji związanych z rozumieniem Wieczerzy Pańskiej i innych zagadnień teologicznych w kontekście Wyznania augsburskiego (1530), a także innych konfesji, jakie w tym czasie były już sformułowane (m. in. Pierwsze Wyznanie Helweckie, 1536) albo były planowane w ramach działań unifikacyjnych obozu reformacji.

Luter ożywiony i uwspółcześniony

Projekt, dotyczący Heinricha Bullingera to przedsięwzięcie wybitnie naukowe, jednak w ostatnich miesiącach pojawiły się z inicjatywy Kościołów inne, których celem jest przybliżenie postaci reformatorów. Z okazji ubiegłorocznego Święta Reformacji (2023) w Niemczech zaprezentowano awatar Lutra, bazujący na technologii AI.

Na podstawie zgromadzonych materiałów, historycznych i współczesnych, „Luter” odpowiada na pytania dotyczące teologii i codzienności, odnosi się także do zagadnień współczesnych i kontrowersyjnych, w tym do swoich wypowiedzi na temat Żydów czy bieżącej problematyki etycznej jak stosunek do LGBT+. Projekt zainicjował Ewangelicki Kościół Nadrenii.

>> Zbiorcza informacja na stronie Fundacji Uniwersytetu Zuryskiego (j. angielski)