Marcin Luter i Żydzi – refleksja współczesnego luteranizmu

Trudność i wyzwanie tej spuścizny symbolicznie ukazuje los pierwszego badacza antyżydowskich pism Reformatora z Wittenbergi, który dokonał ich naukowego opisania, a także podjął się próby wyjaśnienia tego zagadnienia. Praca ta, obroniona jako rozprawa doktorska na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Wrocławskiego w 1911 roku, nosiła tytuł „Stosunek Lutra do Żydów”. Rok wcześniej nagrodzono ją także doroczną nagrodą Wydziału Teologii Ewangelickiej Uniwersytetu Wrocławskiego. Jej autor sam był Żydem. Po studiach we Wrocławiu został rabinem najpierw Lipsku, a potem w Królewcu i od 1938 roku we Wrocławiu, skąd został w 1942 albo 1943 roku z całą rodziną wywieziony do nazistowskiego obozu zagłady.

Dzieło R. Lewina rozpoczęło obszerny nurt w badaniach nad postacią Reformatora. Przez już ponad 100 lat od opublikowania jego pracy ukazały się dziesiątki kolejnych książek i artykułów mierzących się z wyzwaniem opisania i wyjaśnienia zdecydowanie negatywnego stosunku Reformatora do Żydów. Jest to jeden z najobszerniej przebadanych aspektów jego spuścizny. Dziś w badaniach nad Lutrem jest kwestią oczywistą, że pisząc biografię Reformatora, czy też zajmując się całościową analizą jego teologii, należy uwzględnić kwestię jego stosunku do Żydów.

Także na polskim gruncie pojawiło się kilka opracowań tego zagadnienia:

K. Karski, Luter i luteranizm a Żydzi, „Jednota”, r. 1987, nr 9-10, s. 5-7.

Ł. Barański, Marcin Luter a Żydzi, „Zwiastun Ewangelicki”, r. 2015, nr 1, s. 10-12.

J. Sojka, Marcin Luter a Żydzi, „Studia i Dokumenty Ekumeniczne”, r. 2016, nr 1 (78), s. 30-52.

Z. Paszta, Specyfika postawy Lutra wobec Żydów i Judaizmu, „Studia i Dokumenty Ekumeniczne”, r. 2009, nr 1(64), s. 60-80.

Jest ono także współcześnie stałym elementem opracowań biograficznych życia M. Lutra. Wątek ten obecny jest na przykład w dwóch najważniejszych biografiach Reformatora dostępnych w języku polskim:

A. Oberman, Marcin Luter. Człowiek między Bogiem a diabłem, tłum. E. Adamiak, Gdańsk 2004.

H. Schilling, Marcin Luter. Buntownik w czasach przełomu, Poznań 2017.

Jednak ta naukowa refleksja dążąca do ukazania nie tylko obiektywnego obrazu Lutrowych antyżydowskich wypowiedzi, ale także starająca się szukać inspiracji i powodów takiej jego postawy, oraz zajmująca się jej oddziaływaniem przez stulecia, jest niejedną, a być może też nie najważniejszą reakcją luteran na ten negatywny wątek spuścizny Reformatora z Wittenbergi. Antyżydowskie wątki spuścizny Marcina Lutra doczekały się reakcji także ze strony kościelnych spadkobierców tradycji Reformacji luterańskiej.

Jednym z najważniejszych głosów w tej dyskusji jest oświadczenie, które powstało w ramach dialogu między Światową Federacją Luterańską a Międzynarodowym Komitetem Żydowskim do Spraw Konsultacji Międzyreligijnych. Ich spotkanie w Sztokholmie, które miało miejsce 11-13 lipca 1983 r. przyniosło oświadczenie zatytułowane „Marcin Luter, luteranizm i Żydzi” (zob. tekst raportu). Tekst ten został w 1984 r. oficjalnie przyjęty na Zgromadzeniu Ogólnym Światowej Federacji Luterańskiej w Budapeszcie (zob. tekst raportu zob. tekst raportu przyjętego przez Zgromadzenie Ogólne w sprawie oświadczenia „Marcin Luter, luteranie i Żydzi”).

Także Kościół Ewangelicko-Augsburski w Polsce przyjął oświadczenie poświęcone relacjom luterańsko-żydowskim, zatytułowane „Polscy luteranie a Żydzi” (zob. tekst oświadczenia). Zostało ono przyjęte przez Synod Kościoła 19 marca 2000 r. i było częścią procesu konsultacyjnego dotyczącego dokumentu Wspólnoty Kościołów Ewangelickich w Europie (Leuenberskiej Wspólnoty Kościołów) zatytułowanego „Kościół i Izrael”. Dokument ten został przyjęty na jej V Zgromadzeniu Ogólnym w Belfaście w 2001 r. (jego tłumaczenie opublikowano w: „Studia i Dokumenty Ekumeniczne”, r. 2000, nr 1(45), s. 153n).

Perspektywa zbliżającego się jubileuszu 500 lat Reformacji w 2017 skłoniła także Kościoły luterańskie do ponownego podjęcia antyżydowskiego dziedzictwa Marcina Lutra. W 2013 roku Ewangelicko-Luterański Kościół w Ameryce (ELCA) przygotował dokument pt. „Why follow Luther past 2017? A Contemporary Lutheran Approach to Inter-Religious Relation” [„Dlaczego podążać za Lutrem po roku 2017? Współczesne nastawienie luteran do relacji międzyreligijnych”]. Dokument ten został na nowo opracowany w roku 2016 jako „Luter i współczesne stosunki międzyreligijne. Z panelu konsultacyjnego ELCA poświęconego stosunkom luterańsko-żydowskim” (zob. tekst dokumentu). Oświadczenie to zakłada wcześniejsze potępienie antyżydowskich wypowiedzi Lutra z roku 1994 (zob.: Declaration of the ELCA to the Jewish Community) i ukazuje pozytywne podstawy w teologii Lutra dla relacji międzyreligijnych, w tym chrześcijańsko-żydowskich.

Także Kościoły niemieckie w kontekście jubileuszu przyjęły oświadczenia dotyczące antyżydowskiej spuścizny Marcina Lutra. W 2014 r. Synod Kościoła Ewangelickiego w Hesji u Nassau przyjął dokument „Tak zwane «Pisma żydowskie» Marcina Lutra w świetle Oświadczenia Doktrynalnego EKHN (1991) i Jubileuszu Reformacji (2017)” (zob.: tekst dokumentu). Zaś w 2015 roku ukazało się oświadczenie przygotowane na forum Ewangelickiego Kościoła Niemiec zatytułowane: „Marcin Luter i Żydzi. Konieczne przypomnienie z okazji jubileuszu Reformacji Deklaracja niemieckich ewangelików” (zob.: tekst dokumentu).

Wszystkie te dokumenty obrazują, jak współcześni luteranie starają się radzić sobie z trudnym dziedzictwem Reformacji luterańskiej. Są one dowodem także na to, że duch krytycznej refleksji nad własną chrześcijańską tradycją, który stał za wszystkimi pozytywnymi zmianami jakie niosła ze sobą wittenberska Reformacja, towarzyszy dzisiaj jej spadkobiercom i pozwala krytycznie odnosić się do negatywnych aspektów reformacyjnego dziedzictwa.