Deklaracja w drodze: Kościół, służba i Eucharystia – rzymskokatolicko-luterański dokument z USA

Ta deklaracja pomaga jeszcze bardziej zrozumieć naszą jedność w Chrystusie z naszymi katolickimi partnerami, ale dodaje nam również otuchy w naszym zobowiązaniu do jedność ze wszystkimi chrześcijanami – powiedziała po głosowaniu bp Elisabeth Eaton, zwierzchniczka ELCA.

W skład grupy roboczej przygotowującej dokument weszło po czterech teologów rzymskokatolickich i luterańskich i dodatkowo dwóch sekretarzy zespołu. Współprzewodniczącymi grupy byli ks. Mark S. Hanson, były biskup ELCA, oraz bp Denis J. Madden, biskup pomocniczy rzymskokatolickiej archidiecezji Baltimore.

DotW składa się z wprowadzenia (Introduction), Stanowiska ws. osiągniętych Porozumień (Statement of Agreements), po których następują kolejne części „Porozumienia w luterańsko-rzymskokatolickich dialogach – wypracowane i udokumentowane” (Agreements in the Lutheran/Roman Catholic Dialogues – Elaborated and Documented) oraz „Pozostające różnice i rozważania zmierzające do pojednania” (Remaining Differences and Reconciling Considerations). Całość wieńczą wnioski i rekomendacje.

DotW stanowi podsumowanie i rozwinięcie dotychczasowego dialogu z konkretnymi propozycjami działań – zgodnie z intencją autorów, DotW jest przeznaczony nie tylko dla teologów, ale i dla parafii rzymskokatolickich i ewangelicko-luterańskich w USA celem nawiązania głębszych relacji (mowa jest nawet o przymierzu, ang. convenant) m.in. poprzez modlitwy we wzajemnej intencji oraz zakładanie grup studyjnych dokumentu.

Tekst DotW dostępny jest nieodpłatnie online, a poniższe opracowanie ma na celu zapoznanie polskiego Czytelnika z kluczowymi aspektami dokumentu, który podsumowuje 50 lat dialogu w USA oraz jest wspólnym wkładem do jubileuszu 500-lecia Reformacji w 2017 roku. Ponieważ tekst DotW jest dość obszerny prezentujemy w pełnym brzmieniu jedynie drugą część tekstu, a więc Statement of Agreements, do którego odnoszą się pozostałe części tekstu, w tym rekomendacje.

________________________________________________________________

II. STANOWISKO W SPRAWIE OSIĄGNIĘTYCH POROZUMIEŃ

1. Porozumienia nt. Kościoła

Fundament Kościoła w Bożym dziele zbawienia

(1) Katolicy i luteranie zgadzają się, że Kościół na ziemi został zgromadzony przez Trójjedynego Boga, który darowuje jego członkom udział w swoim Trójjedynym życiu jako własnemu Ludowi, jako ciału zmartwychwstałego Chrystusa, oraz świątyni Ducha Świętego, podczas gdy są oni również wezwani do składania świadectwa o tych darach, aby także i inni mogli w nich mieć udział. (2) Zgadzają się również, że Kościół na ziemi wyrósł z jednego zbawczego wydarzenia, którym jest Jezus Chrystus, który pozostaje jedynym fundamentem Kościoła (1 Kor 3,11). (3) Dalej, katolicy i luteranie wspólnie wierzą, że Kościół na ziemi jednoczy się w zwiastowaniu Ewangelii o Bożym zbawczym miłosierdziu w Chrystusie. Ewangelia zwiastowana w Duchu Świętym przez apostołów pozostaje normatywnym źródłem Kościoła i trwałym fundamentem. (4) Porozumienie wyraża się w wierze, że Kościół na ziemi jest w każdej epoce apostolski, ponieważ został założony w oparciu o świadectwo apostołów wobec Ewangelii oraz nieustannie wyznaje apostolską i ewangeliczną wiarę, żyjąc zwyczajami przyjętymi i przekazanymi przez apostołów.

Słowo, Pismo i środki łaski

(5) Luteranie i katolicy zgadzają się, że Kościół na ziemi żyje ze Słowa Bożego i jest przez nie rządzony; Kościół odnajduje je w spotkaniu z Chrystusem, w żywym Słowie Ewangelii, oraz w natchnionych i kanonicznych pismach. (6) Podzielają wiarę, że Kościół na ziemi uczestniczy w darach Chrystusa poprzez historyczne i zauważalne działania w zwiastowaniu Ewangelii oraz sprawowaniu sakramentów tak, jak zostały ustanowione przez Chrystusa i przekazane przez Jego apostołów.

Wspólnota, Kościół widzialny i ukryty

(7) Katolicy i luteranie zgadzają się, że Kościół na ziemi jest wspólnotą (koinonia). Ma udział w Bożych darach przekazanych nam przez Chrystusa, które, wspólnie posiadane, prowadzą wierzących ku jedności i wspólnocie ze sobą nawzajem. (8) Konsekwentnie zatem, katolicy i luteranie zgadzają się, że Kościół na ziemi łączy słyszalne i widzialne elementy z głęboką rzeczywistością duchową, która pozostaje ukryta przed empirycznymi poszukiwaniami i percepcją.

Zachowanie Kościoła w prawdzie i wspólnota ze świętymi

(9) Katolicy i luteranie zgadzają się, że Kościoła na ziemi nie można przemóc (indefectible), ponieważ jest on i będzie zachowany przez Ducha Świętego we wszystkich swoich aspektach istotnych dla zbawienia. Podzielają pewność chrześcijańskiej nadziei, że Kościół, założony przez Chrystusa i prowadzony przez Jego Ducha, zawsze pozostanie w prawdzie, wypełniając swoją misję dla ludzkości ze względu na Ewangelię. (10) Ponadto zgadzają się, że Kościół na ziemi jest zjednoczony ze społecznością świętych w chwale.

Eschatologia i misja

(11) Perspektywa ta prowadzi do porozumienia, że Kościół na ziemi jest rzeczywistością antycypującą, pielgrzymującą i oczekującą osiągnięcia finalnego celu w ostatecznym zgromadzeniu Ludu Bożego w jego pełni, gdy Chrystus powróci i gdy Duch Święty dopełni  dzieła uświęcenia. (12) Jednak katolicy i luteranie zgadzają się również, że Kościołowi na ziemi powierzona jest misja, w której uczestniczy, realizując Boże działanie dla świata poprzez ewangelizację, liturgię, służbę ludzkości oraz troskę o stworzenie.

B. Osiągnięte porozumienia, dotyczące służby duchownego

W części „Porozumienia nt. Kościoła” katolicy i luteranie potwierdzają kościelny charakter swoich wspólnot. Afirmacja ta jest zasadniczym krokiem naprzód ku wzajemnemu uznaniu urzędu duchownego [dosł. ordynowanej służby], ponieważ wzajemne uznanie eklezjalnego charakteru swoich wspólnot powiązane jest ze wzajemnym uznaniem służby.

Służba w Kościele

(13) Luteranie i katolicy zgadzają się, że służba wynikająca z ordynacji należy do niezbędnych elementów, wyrażających apostolski charakter Kościoła oraz że poprzez moc Ducha Świętego ma swój wkład w zachowanie apostolskiej wierności Kościoła. (14) Katolicy i luteranie zgadzają się, że wszyscy ochrzczeni, którzy wierzą w Chrystusa, mają udział w Jego kapłaństwie. Zarówno dla katolików, jak i luteran, powszechne kapłaństwo wszystkich ochrzczonych oraz szczególna służba, wynikająca z ordynacji wzmacniają się nawzajem.

Boskie pochodzenie służby

(15) Luteranie i katolicy wspólnie potwierdzają, że służba wynikająca z ordynacji jest boskiego pochodzenia i że jest konieczna dla istnienia Kościoła. Służba nie jest po prostu delegacją „z góry”, ale jest ustanowiona przez Jezusa Chrystusa. (16) Wspólnie potwierdzamy, że wszelka służba jest poddana Chrystusowi, który w Duchu Świętym działa poprzez zwiastowanie Słowa Bożego, w sprawowaniu sakramentów oraz opiekę duszpasterską. (17) Luteranie i katolicy zgadzają się, że głoszenie Ewangelii jest naczelnym zadaniem służby wynikającej z ordynacji. (18) Luteranie i katolicy oświadczają wspólnie, że niezbędną i szczególną rolą osób ordynowanych jest gromadzenie i budowanie chrześcijańskiej wspólnoty poprzez zwiastowanie Słowa Bożego, sprawowanie sakramentów, oraz przewodniczenie liturgicznemu, misyjnemu oraz diakonijnemu życiu wspólnoty.

Autorytet służby

(19) Autorytetu służby nie należy rozumieć jako indywidualnej własności duchownego; jest to raczej autorytet związany z powołaniem do służenia we wspólnocie i dla wspólnoty. (20) Katolicy i luteranie zgadzają się również, że urząd służby duchownego stoi wobec (gegenüber) wspólnoty, jak i znajduje się w jej wnętrzu, dlatego też ustanowiony jest do sprawowania autorytetu nad wspólnotą.

Ordynacja

(21) Katolicy i luteranie zgadzają się, że wejście w apostolską służbę, która jest darem Bożym,  odbywa się nie poprzez chrzest, ale przez ordynację. Zgadzają się, że duchowni nie mogą ordynować samych siebie lub domagać się ordynacji na podstawie prawa, ale że są powołani przez Boga i ustanowieni w Kościele i przez Kościół. (22) Zarówno katolicy, jak i luteranie dokonują ordynacji poprzez modlitwę przywołującą Ducha Świętego i poprzez nałożenie rąk przez inną ordynowaną osobę. Wspólnie potwierdzają, że ordynowany zostaje namaszczony przez Ducha Świętego, który wyposaża i uzdalnia daną osobę do służby wynikającej z ordynacji. (23) Luteranie i katolicy postrzegają ordynację jako niepowtarzalną.

Jeden urząd służby

(24) Luteranie i katolicy wspólnie twierdzą, że jest jeden urząd służby wynikający z ordynacji, rozróżniając jednocześnie szczególną służbę episkope nad prezbiterami/księżmi. (25) Wspólnie wierzą, że urząd sprawowany jest zarówno lokalnie w parafii, jak i regionalnie. Wspólnie akceptują, że rozróżnienie między lokalnym a regionalnym urzędem w Kościołach jest czymś więcej niż tylko wynikiem historycznego lub czysto ludzkiego procesu, albo socjologiczną koniecznością, ale że jest działaniem Ducha. Ponadto, rozróżnienie służby na bardziej lokalny i bardziej regionalny urząd wyrasta z konieczności określenia intencji i zadania służby jako posługi na rzecz jedności w wierze.

Służba na rzecz światowej jedności

(26) Katolicy i luteranie potwierdzają wspólnie, że wszelka służba, o ile służby koinonii(wspólnocie) zbawienia, służby również jedności Kościoła na całym świecie oraz że wspólnie tęsknimy za pełniejszym urzeczywistnieniem tej jedności.

 C. Porozumienia ws. Eucharystii

Wielka cześć dla eucharystycznego zjednoczenia z Chrystusem w Komunii Świętej

(27) Luteranie i katolicy wspólnie głoszą wielką cześć dla duchowych owoców zjednoczenia ze zmartwychwstałym Chrystusem darowanych im, gdy przyjmują Jego Ciało i Krew w Komunii Świętej.

Trynitarny wymiar Eucharystii

(28) Katolicy i luteranie zgadzają się, że w liturgii eucharystycznej Kościół uczestniczy w szczególny sposób w życiu Trójcy Świętej: w mocy Ducha Świętego, przyzywanego nad darami i liturgiczną wspólnotą, wierzący mają dostęp do uwielbionego Ciała i Krwi Chrystusa, Syna Bożego, jako naszego pokarmu i prowadzeni są ku jedności z Nim oraz ze sobą ku Bogu Ojcu.

Eucharystia jako ofiara pojednania Chrystusa oraz jako Ofiara uwielbienia Kościoła i Dziękczynienia

(29) Katolicy i luteranie zgadzają się, że liturgia eucharystyczna jest upamiętnieniem (anamnesis) Jezusa Chrystusa, obecnego jako Ukrzyżowany za nas i Zmartwychwstały, tj. w Jego ofiarowaniu się nam (sacrificial self-giving) w swojej śmierci i zmartwychwstaniu (Rz 4,5), na które Kościół odpowiada swoją ofiarą uwielbienia i dziękczynienia.

Obecność eucharystyczna

(30) Luteranie i katolicy zgadzają się, że w sakramencie Wieczerzy Pańskiej obecny jest sam Jezus Chrystus: On jest obecny prawdziwie, substancjalnie, jako osoba, i jest obecny w swojej pełni jako Syn Boży i człowiek.

Eschatologiczny wymiar Eucharystii

(31) Katolicy i luteranie zgadzają się, że Wspólnota Eucharystyczna jako sakramentalny udział w uwielbionym Ciele i Krwi Chrystusa, jest błaganiem, aby nasze życie w Chrystusie było wieczne, a nasze ciała zmartwychwstały, a obecny świat został przemieniony, w nadziei zjednoczenia nas ze społecznością świętych wszystkich wieków [już] teraz oraz z Chrystusem w niebie.

Eucharystia i Kościół

(32) Luteranie i katolicy zgadzają się, że udział w sprawowaniu Eucharystii jest niezbędnym znakiem jedności Kościoła oraz że ta rzeczywistość Kościoła jako wspólnoty urzeczywistniona jest i sakramentalnie kontynuowana w świętowaniu Eucharystii. Eucharystia odzwierciedla i buduje Kościół w jego jedności.

______________________________

Kolejną część dokumentu stanowi obszerna, również 32-punktowa sekcja „Porozumienia w luterańsko-rzymskokatolickich dialogach – wypracowane i udokumentowane” podejmująca w trzech etapach zagadnienia Kościoła (12 uzgodnień, 1-12), służby (14 uzgodnień, 13-26) oraz Eucharystii (6 uzgodnień, 27-32). Sekcja ta jest pogłębieniem i omówieniem zaprezentowanych powyżej Stanowisk. W poszczególnych punktach przywoływane są dokumenty dialogu lokalnego (USA, Szwecja, Finlandia, Niemcy) i międzynarodowego (m.in. Wspólna Deklaracja o Usprawiedliwieniu z 1999, Apostolskość Kościoła z 2006 r., Od konfliktu do komunii z 2013), ewangelicko-luterańskie księgi wyznaniowe, wypowiedzi ks. Marcina Lutra, dokumenty Światowej Federacji Luterańskiej, Światowej Rady Kościołów oraz dokumenty rzymskokatolickich soborów, w tym szczególnie Soboru Trydenckiego oraz Soboru Watykańskiego II a także papieskich encyklik (Ut unum sint).

Szczególnie interesujące jest rozwinięcie eklezjologicznych rozważań dotyczących rozpoznania (recognition) przez obydwie wspólnoty apostolskości partnerów w dialogu, nawet jeśli nie jest to pełne uznanie (4). Tekst przypomina m.in., że łączność z apostolskimi świadkami wyraża się w wierze w Ewangelię oraz wyznawaniu wiary apostolskiej, co nie stanowi ludzkiego osiągnięcia, ale jest darem Ducha Świętego. Autorzy podkreślają znaczące zbliżenie stanowisk w rozumieniu tajemnicy Kościoła, dzięki eklezjologii communio, dla której punktem wyjścia jest trynitarny wymiar wiary chrześcijańskiej. Kolejne punkty i przytaczane świadectwa dialogu dokumentują zasadnicze porozumienie w takich zagadnieniach jak prymat kanonu Pisma Świętego w nauczaniu Kościoła, a także punkty wspólne w postrzeganiu widzialnego i ukrytego wymiaru Kościoła. Zajmujące są również refleksje eklezjologiczne w zasygnalizowanym temacie trwałości Kościoła, którego, zgodnie z obietnicą Chrystusa, bramy piekielne nie przemogą.

Autorzy konsekwentnie posługują się terminem indefectible, który z jednej strony uwzględnia Chrystusową obietnicę (promissio) trwania Kościoła w prawdzie mimo upadków, ale z drugiej rezygnuje z triumfalistycznego terminu, który sugerowałby niezwyciężalność lub niezniszczalność jako efekt szczególnych starań Kościoła. Chodzi zatem o przymiot, o trwanie w prawdzie, które nie jest „automatyczne, nie jest wszechogarniającą jakością wszystkiego, co kościelni liderzy powiedzą lub popierają, ale o prowadzenie Ducha Świętego, które jest rozpoznawane poprzez poddawanie próbie wiary i życia Kościoła według standardów Słowa Bożego.” (9)

Odnosząc się do misji Kościoła, autorzy wspólnie stoją na stanowisku, że ostatecznym celem Kościoła jest jego spełnienie (consummation) w Królestwie Bożym, a więc nie tyle przeobrażenie się Kościoła w Królestwo, ale wypełnienie drogi, którym będzie „pochłonięcie” Kościoła przez uwielbioną rzeczywistość Królestwa, którym będzie panować sprawiedliwość, pokój i miłość (12).

Fragmenty odnoszące się do służby duchownego koncentrują się na tym, że urząd duchownego jest konieczny dla jedności i służby Kościoła, znaczenia służby dla Ludu Bożego, w tym szczególnie urzędu nadzoru (biskupiego). Jednocześnie uwydatnione jest zadanie, a właściwie, powołanie wszystkich chrześcijan, wynikające z powszechnego kapłaństwa ochrzczonych, wspólnego ze względu na sakramentalny wymiar, choć w niektórych kluczowych aspektach różnie rozumianego.

Przemiana (przeistoczenie) i Ofiara

Wywołujący emocje i spory temat Eucharystii, związanej w wymiarze eklezjologicznym ze służbą duchownego, podejmuje problematykę, która nie ogranicza się do najprostszego, wspólnego mianownika, dotyczącego wiary w realną obecność Pana w Sakramencie Ołtarza, ale analizuje terminy, które dotychczas były ikonami międzywyznaniowego sporu. Chodzi przede wszystkim o pojęcia przemiany (w odniesieniu do rzymskokatolickiego dogmatu o transubstancjacji) oraz ofiary.

Zarówno katolicy, jaki luteranie zgadzają się, że Eucharystia nie jest „kolektywną wieczerzą pamięci”, przypominaniem minionych wydarzeń z wieczernika, ale działaniem, które przekracza czas i przestrzeń. Tutaj jednak, katolicy i ewangelicy tradycji luterańskiej inaczej rozkładają akcenty. Katolicy podkreślają, że za każdym razem, gdy sprawowana jest Eucharystia, Kościół włączany jest w jedną ofiarę Chrystusa składaną  przez Chrystusa Ojcu (29). Nie ma więc mowy o powtarzaniu, a uobecnianiu jednej Ofiary. Luteranie, kładąc nacisk na unikalność, niepowtarzalność i pełnię ofiary, postrzegają Sakrament Ołtarza jako odpowiedź Kościoła na Ofiarę i jej przyjęcie w akcie dziękczynienia. Mimo wciąż istniejących różnic, inaczej rozkładanych akcentów, szczególnie jeśli chodzi o rolę kapłana-ofiarnika, autorzy DotW są przekonani, że muszą one być odczytywane przez pryzmat przeciwieństw.

Dogmat o przemianie eucharystycznych darów chleba i wina w Ciało i Krew Chrystusa wciąż różni rzymskich katolików i luteran, szczególnie wtedy, gdy z pierwszego planu schodzi kluczowy aspekt eucharystycznej tajemnicy, czyli obecność Pana i zjednoczenie Zboru z Nim. Podczas gdy katolicy mówią o przemianie, luteranie podkreślają unię sakramentalną w Wieczerzy Pańskiej, gdy „w, z i pod” chlebem i winem przyjmowane jest prawdziwe Ciało i Krew Chrystusa. DotW przypomina, że w Konfutacji, rzymskokatolickiej odpowiedzi na Augsburskie Wyznanie Wiary, wyraźnie stwierdzono akceptowalność luterańskiego stanowiska, mimo różnic w wyjaśnianiu/odczytywaniu tajemnicy obecności. W tym kontekście dokument przypomina stanowisko wypracowane już w 1978 roku na płaszczyźnie międzynarodowej, według którego „luteranie uznają  katolicką tradycję, że konsekrowane elementy nie są po prostu chlebem i winem, ale raczej poprzez moc (s)twórczego Słowa podawane są jako Ciało i Krew Chrystusa. W tym sensie również luteranie okazyjnie mówią , jak czyni to również grecka tradycja, o przemianie. Z kolei zamiarem koncepcji transubstancjacji było zachowanie charakteru tajemnicy eucharystycznej obecności; nie było jej celem wyjaśnienie jak ta zmiana zachodzi.”

Pozostające różnice

Po 32 stwierdzeniach, wyrażających konsensus, a bazujących na przedstawionych wcześniej Stanowiskach, następuje katalog 15 tematów, które omawiają pozostające wciąż różnice, które nie stanowią jednak w zamyśle autorów rozbieżności, usprawiedliwiających rozłam, a o wiele bardziej wyrażają odmienną wrażliwość, wynikającą z tradycji, ale też odmiennych stanowisk teologicznych, które muszą pozostać przedmiotem dalszego dialogu.

W odniesieniu do Kościoła podjęta jest kwestia jego rozumienia jako „społeczności wiernych/świętych” a „sakramentu zbawienia” w odniesieniu do posoborowej eklezjologii wyrażonej uroczyście w konstytucji dogmatycznej Lumen gentium (LG). Ponadto problem świętości i grzeszności, a co za tym idzie nieomylności Kościoła i jego autorytetu (wiążący charakter kościelnych rozstrzygnięć, ustrój i struktura) ukazany jest w szerszym kontekście  przy zachowaniu wyraźnych granic konfesyjnych.

Część odnosząca się do służby (ministry) omawia zagadnienie sukcesji apostolskiej i wiary, relacji kleru i wiernych oraz relacji między posługą biskupa i prezbitera, (nie)ważności święceń/ordynacji w obydwu wspólnotach (kwestia defectus ordinis), a co za tym idzie, uznania ważności Sakramentu Wieczerzy Pańskiej przez Kościół rzymskokatolicki w Kościołach ewangelicko-luterańskich – tutaj ważne miejsce zajmują wnioski amerykańskiego dialogu oraz korespondencja kardynała Josepha Ratzingera z luterańskim biskupem Johannesem Hanselmannem. Podjęty jest również temat ordynacji kobiet oraz prymatu Biskupa Rzymu (papieża), zarówno w odniesieniu do autorytetu przemawiającego ex cathedra oraz prymatu jurysdykcyjnego. Warto przypomnieć, że już w latach 70. XX wieku amerykańscy luteranie na kanwie dialogu z Kościołem rzymskokatolickim stwierdzili, a raczej przypomnieli, że nie należy wykluczać uniwersalnej posługa Biskupa Rzymu rozumianej jako służba Ewangelii. Temat został pogłębiony w amerykańskim i niemieckojęzycznym dialogu bilateralnym, jednak – także po encyklice Ut unum sint – nie doprowadził do powstania przekonujących koncepcji.

Część eucharystyczna przywołuje różnice w rozumieniu Ofiary, uwzględniając zaznaczone powyżej zbliżenie, a także odmienne stanowiska ws. charakteru eucharystycznej obecności oraz kultu postaci eucharystycznych (adoracja Przenajświętszego Sakramentu), a także wspólnoty eucharystycznej, czyli zasad przystępowania do Sakramentu Wieczerzy Pańskiej.

Kolejne kroki na wspólnej drodze

Ostatnia i najkrótsza część przywołując kluczowe dokumenty dialogu rzymskokatolicko-luterańskiego, ich treść i wkład na drodze do głębszej jedności, zaleca konkretne działania, które przytaczamy w pełnym brzmieniu (str. 114):

„Dlatego też rekomendujemy, aby Światowa Federacja Luterańska oraz Papieska Rada ds. Popierania Jedności Chrześcijan wspólnie otrzymały ten dokument, potwierdziły i zainicjowały proces, którego celem będzie urzeczywistnienie konsekwencji 32 „Stanowisk ws. osiągniętego Porozumienia nt. Kościoła, Służby i Eucharystii w drugiej części Deklaracji w drodze: Kościół, Służba i Eucharystia. Osiągnięcie tego  porozumienia w międzynarodowym i regionalnym dialogu oznacza, że nie istnieją już kwestie uzasadniające podział Kościoła w odniesieniu do tych stwierdzeń oraz podkreśla ich rosnącą wagę. Tak wiec, takie uznanie jest samo w sobie krokiem naprzód.”

Dokument kończy się konkretnymi propozycjami/zaleceniami, odnoszącymi się do modlitwy, edukacji oraz dalszej współpracy.
> Oryginalny tekst dokumentu „Deklaracja w drodze”