Nabożeństwo ewangelickie – czym jest i jak wygląda?
Nieraz można usłyszeć stwierdzenie, że dla ewangelików nabożeństwo nie jest aż tak istotne, gdyż w Kościele ewangelickim nie ma przykazań kościelnych, a „jedynie” Dekalog, który bardziej przypomina niż nakłada obowiązek święcenia dnia świętego. Nic bardziej mylnego! Wprawdzie w Kościele Ewangelicko-Augsburskim nie ma przykazań/nakazów kościelnych, to jednak nabożeństwo niedzielne stanowi centralny nerw ewangelickiego życia duchowego. To podczas nabożeństwa wciąż na nowo Kościół staje się Kościołem, dochodzi do ponownego ukonstytuowania wspólnoty wierzących jako zboru (ekklesia). Skąd takie przekonanie? W Augsburskim Wyznaniu Wiary (CA 7) czytamy:
Kościół zaś jest zgromadzeniem świętych, w którym wiernie naucza się Ewangelii i należycie udziela sakramentów.
Kościół jest zatem wspólnotą, która zbiera się w konkretnym celu: słuchania Słowa Bożego i przyjmowania Sakramentów Świętych: Chrztu i Wieczerzy Pańskiej. Nabożeństwo jest więc w rozumieniu ewangelickim warunkiem koniecznym dla zaistnienia Kościoła. Bez nabożeństwa Kościół pozostaje abstrakcją, platońską ideą lub po prostu budynkiem przez małe „k”.
Jak wygląda nabożeństwo ewangelickie?
Różnorodność chrześcijańskich liturgii, a więc służby Bożej, zdumiewa. W historii chrześcijaństwa nigdy nie było jednakowego sposobu modlitwy. Dzieje Kościoła pokazują złożone procesy, które doprowadziły do ukształtowania się wielu liturgii, rytów, zwyczajów i gestów liturgicznych. Wszystkie one są również częścią nabożeństwa ewangelickiego, ale nie decydują o jego istocie, gdyż – jak stwierdza CA 7:
Nie jest to konieczne, aby wszędzie były jednakowe tradycje albo obrzędy czy ceremonie ustanowione przez ludzi, wedle słów Pawła: ‘Jedna wiara, jeden chrzest, jeden Bóg i Ojciec wszystkich’ (Ef 5,6)
I tak też było od czasów Reformacji. Zmiany, w budowie i przebiegu nabożeństwa ewangelickiego, które proponował Luter nie były nagłe, nie były – może z wyjątkiem wprowadzenia języka ojczystego – radykalne i nie obowiązywały inne zbory. Historia Reformacji zna wiele porządków kościelnych, które regulowały przebieg ewangelickiego nabożeństwa. Zmieniały się one w miarę upływu czasu, jednak w nich wszystkich pozostały elementy, które do dziś można określić jako typowo ewangelickie, mimo że obecne są także w innych tradycjach kościelnych, afirmujących reformacyjne dziedzictwo.
Nabożeństwo ewangelickie jest różnorodne – może mieć postać cichego, minimalistycznie uregulowanego czasu modlitwy, w surowo urządzonym kościele, ale ewangelickie nabożeństwo może być również podniosłą liturgią na wzór starokościelnej liturgii mszalnej z kolorowymi strojami liturgicznymi, nakryciami ołtarzowymi, kadzidłem i innymi akcesoriami liturgicznymi kojarzonymi bardziej z prawosławiem, rzymskim katolicyzmem czy może anglikanizmem niż tzw. klasycznym nabożeństwem ewangelickim. Nabożeństwem ewangelickim będzie również liturgia spędzona przy szpitalnym łóżku z przystąpieniem do Sakramentu Ołtarza, czy też nabożeństwo młodzieżowe, na polanie lub w lesie poprowadzone w sposób mało sformalizowany. Wszystkie te nabożeństwa będą ewangelickie – bez względu na formę – jeśli w ich centrum będzie zwiastowanie Słowa Bożego poprzez czytania Pisma Świętego i kazanie.
To Słowo Boże jest sercem ewangelickiego nabożeństwa i manifestuje się nie tylko w głoszeniu (kazanie), ale też w Sakramentach, które w rozumieniu ewangelickim są widzialnym Słowem Bożym.
Charakterystyczną cechą tradycyjnych nabożeństw ewangelickich (choć rozumienie słowa tradycyjne zależy od perspektywy) jest połączenie zwiastowania Słowa Bożego zarówno w jego wymiarze kaznodziejskim, jak i sakramentalnym. Liturgie Kościołów ewangelickich podkreślają prymat Słowa Bożego, ale z drugiej nie rezygnują ze zmysłowości i obrazu, piękna dźwięku i ciszy, symfonii różnych form, które nie mogą jednak przysłonić, a tym bardziej przytłoczyć celu, w jakim zbór się gromadzi. Tym celem jest przeżywanie wspólnoty z Chrystusem oraz siostrami i braćmi w wierze.
Różne formy ewangelickich nabożeństw nie wykluczają, ani nie podkopują jedności wiary, ale ją wyrażają. Nie każdy potrafi odnaleźć się w nabożeństwie ze współczesną muzyką religijną w alternatywnej oprawie, podobnie jak nie każdego uszczęśliwiają uroczyste liturgie nasycone symboliką i tekstami starych modlitw. Różnorodność form w Kościele odzwierciedla różne potrzeby duchowe, a także uniwersalny charakter Kościoła, który w różnych kontekstach życiowych, kulturowych i społecznych odnajduje właściwe sobie sposoby oddawaniu Bogu chwały. Nie dzieje się to bez prowadzenia Ducha Świętego, gdyż to właśnie Duch Święty „całe chrześcijaństwo na ziemi powołuje, zgromadza, oświeca, poświęca i w prawdziwej, jedynej wierze w Jezusa Chrystusa utrzymuje.” (Mały Katechizm, komentarz do Trzeciego Artykułu Wyznania Wiary)
W Kościele Ewangelicko-Augsburskim porządek nabożeństwa zawarty jest w agendzie, jednak nie oznacza to, że nabożeństwo w każdej parafii luterańskiej wygląda tak samo ze względu na uwarunkowania lokalne/regionalne. Przykładowy porządek i przebieg nabożeństwa z Sakramentem Ołtarza można zobaczyć TUTAJ (plik pdf i filmik). W wielu parafiach odbywają się w niedzielę również Nabożeństwa Słowa Bożego. Ponadto możliwe są różne formy liturgiczne w Kościele – oprócz wymienionych już nabożeństw z Wieczerzą Pańską i Słowa Bożego, odbywają się tygodniowe nabożeństwa adwentowe i pasyjne, nabożeństwa chrzcielne, ślubne, pogrzebowe, a także inne nabożeństwa okolicznościowe przewidziane w kalendarzu liturgicznym. Możliwe są także nabożeństwa przeznaczone na określone pory dnia (jutrznia, modlitwa południowa, nieszpory i kompleta), a także liturgie z zastosowaniem litanii.
W niektórych parafiach nabożeństwa mają bardziej uroczysty charakter, a w niektórych – głównie ze względu na wielkość i posiadane możliwości techniczne – są kameralne.
Z nabożeństwem ewangelickim wiążą się również „praktyczne pytania” zadawane szczególnie przez osoby, które po raz pierwszy uczestniczą w ewangelickiej liturgii i zaczynają poznawać Kościół ewangelicki.
Jak się zachować, gdy wchodzi się do kościoła ewangelickiego?
Swobodnie i godnie. Można tuż przy wejściu do kościoła pochylić głowę i cicho zmówić modlitwę lub uczynić to w ławce. Nie przyklęka się przy wejściu do kościoła, ponieważ w Kościele Ewangelicko-Augsburskim jest inne rozumienie Sakramentu Ołtarza niż w Kościele rzymskokatolickim czy innych Kościołach chrześcijańskich, wyznających nieustanną obecność Chrystusa w Eucharystii (tabernakulum, wystawiona monstrancja).
Czy to znaczy, że w kościołach ewangelickim w ogóle się nie klęczy?
Nikt nikomu nie może zabronić osobistego przeżywania spotkania z Bogiem – czy to na stojąco, czy w pozycji klęczącej, czy też siedzącej. Każda z nich ma swoją liturgiczną wymowę. Uklęknąć można w dowolnym czasie podczas liturgii, choć nie jest to ani zakazane, ani nakazane. W Polsce w pozycji klęczącej przyjmuje się zazwyczaj Sakrament Ciała i Krwi Pańskiej, choć nie jest to nakaz, a tradycja, wyrażająca cześć i uwielbienie dla Pana Jezusa, z którym realnie spotykamy się w tym Sakramencie. W niektórych parafiach klęczy się również podczas zmawiania modlitwy spowiedniej i Modlitwy Pańskiej.
Czy przy wejściu do kościoła jest ‘woda święcona’?
Nie. Są jednak (głównie w Skandynawii czy w USA) parafie luterańskie, które taką praktykę stosują.
Czy ewangelicy czynią znak krzyża?
Tak. Już w Małym Katechizmie ks. dr. Marcina Lutra czytamy: „Rano, wstawszy z łóżka, przeżegnaj się znakiem krzyża świętego i powiedz: W imię Ojca i Syna i Ducha Świętego! Amen.” Znak krzyża czyniony jest również kilkakrotnie podczas liturgii nabożeństwa niedzielnego zarówno przez duchownego, jak i zbór np. po apostolskim życzeniu pokoju wypowiadanym po kazaniu, przy rozgrzeszeniu (absolucji), po przyjęciu Sakramentu Ciała i Krwi Pańskiej i na koniec nabożeństwa po Błogosławieństwie Aaronowym. Luteranie w Polsce mają dwa sposoby czynienia znaku krzyża – tradycyjny poprzez przeżegnanie się tzw. dużym krzyżem, a także poprzez trzykrotne uczynienie znaku krzyża na czole, ustach i sercu, co jest szczególnie praktykowane na Śląsku Cieszyńskim. Warto jednak podkreślić, że czynienie znaku krzyża jest dobrowolną praktyką i nie może być nakazane lub w inny sposób narzucane. Podobnie nie może być zakazane.
Czy nie będąc ewangelikiem mogę uczestniczyć w ewangelickim nabożeństwie?
Oczywiście, że tak!
Dlaczego w jednych parafiach ksiądz podczas nabożeństwa stoi tyłem do ludzi, a w innych przodem?
Większość kościołów ewangelickich w Polsce to stare budynki sakralne, w których ołtarz przysunięty jest pod ścianę. W nowo budowanych kościołach ołtarz zazwyczaj wysunięty jest do przodu. Zasadniczo w większości parafii ewangelickich w Polsce zachowano starą tradycję liturgiczną polegającą na tym, że modlitwy wypowiadane są przodem do ołtarza. Nie chodzi o to, że na ołtarzu znajduje się coś szczególnie tajemniczego, ale o symbolikę związaną z modlitwą: zwrócenie zboru w jednym kierunku, ku jedynemu Bogu. Uwaga zboru nie powinna koncentrować się na celebransie, gdyż nie on stoi w centrum nabożeństwa, a na krzyżu Jezusa Chrystusa. Kościół zawsze musi się wpatrywać w krzyż, a zbór zwrócony w kierunku krzyża podczas modlitwy symbolicznie to wyraża. Istnieją parafie ewangelickie, w których zastosowano inną interpretację liturgiczną i duchowny stoi za ołtarzem.
Jeśli należę do innego Kościoła to czy mogę przystąpić do Komunii w Kościele Ewangelicko-Augsburskim?
Wszyscy ochrzczeni, którzy odczuwają pragnienie spotkania z Jezusem Chrystusem w sakramencie Eucharystii są bez wyjątku zaproszeni do Stołu Pańskiego.
Czy w kościołach ewangelickich śpiewa się te same pieśni, co w kościołach rzymskokatolickich?
Większość pieśni w obecnym Śpiewniku Ewangelickim pochodzi z Niemiec i bazują na luterańskich chorałach komponowanych m.in. przez Jana Sebastiana Bacha. Dużą część stanowią również pieśni Polski, ale są także pieśni pochodzące z Czech, Skandynawii, krajów anglosaskich i afrykańskich oraz innych. W Śpiewniku Ewangelickim znajdują się nie tylko pieśni ewangelickie, ale również te, które pochodzą z Kościoła anglikańskiego czy rzymskokatolickiego, a także innych Kościołów i wspólnot ekumenicznych. Podobnie w śpiewnikach Kościołów innych wyznań można znaleźć sporo pieśni ewangelickich, choć często ich pochodzenie nie jest zaznaczone. Melodie (akompaniament) do pieśni zawartych w Śpiewniku Ewangelickim można odsłuchać TUTAJ.
Jak powinnam/powinienem zachować się podczas nabożeństwa ewangelickiego?
Przede wszystkim swobodnie. Nie należy się stresować nieznajomością liturgii czy pieśni. Po nabożeństwie można zadać pytanie księdzu. Do duchownego ewangelickiego w Polsce zwracamy się per „proszę księdza”. W niektórych regionach kraju stosuje się też wymiennie tytuł „pastor”.
Jak się zachować po zakończeniu liturgii?
Zazwyczaj nabożeństwo kończy się postludium organowym. Można się pomodlić i wyjść z kościoła, żegnając się (lub też nie) z księdzem.
Czy podczas nabożeństwa zbierana jest ofiara?
Zasadniczo nie. Przy wyjściu z kościoła można „dać na tacę”. W niektórych parafiach przy większych uroczystościach parafialnych lub szczególne święta kościelne, ofiara zbierana jest podczas nabożeństwa (głównie na Śląsku).
A jeśli mam inne pytanie, na które nie znalazłam/em odpowiedzi?
Warto skontaktować się z najbliższą Parafią Ewangelicko-Augsburską (spis tutaj).
Szczegółowe informacje na temat nabożeństwa ewangelickiego wraz z objaśnieniem barw liturgicznych znajdują się także w Śpiewniku Ewangelickim pod nr. 956 (str. 1290-1297). Pod nr 957 (str. 1298 – 1305) znajdują się przykładowe modlitwy przed, w trakcie i po nabożeństwie (inne modlitwy okolicznościowe pod nr 978).
Niektóre parafie luterańskie transmitują nabożeństwa niedzielne online – m.in. Parafia w Cieszynie i Krakowie.
> Luter2017.pl: Obrazy, wizerunki i krucyfiksy
